Co łączy pałac i kościół w Sieniawie na Podkarpaciu, słynne Puławy na Lubelszczyźnie i Kraków z dolnośląskimi Cieplicami? Słynna „Dama z łasiczką” i dama niepospolita – Izabela z Flemingów Czartoryska.

Izabela z Flemingów Czartoryska (ur. 1746 r. – zm. 1835 r.) – żona księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, generała ziem polskich – była przedstawicielką jednego z najznamienitszych rodów polskich, autorką pierwszej popularnej historii Polski, tekstów o zakładaniu ogrodów i pierwszego w Polsce muzeum, które ufundowała w swej posiadłości w Puławach [1, s. 5-6,8]. W tym celu zbudowała Świątynię Sybilli i zgromadziła w niej pamiątki po Koperniku, Kochanowskim, Kościuszce, królach i bohaterach narodowych, a w Domu Gotyckim – arcydzieła malarstwa europejskiego, m.in. „Damę z łasiczką” Leonarda da Vinci (obecnie eksponowaną w Krakowie) i „Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta [2, s. 3].

Jak prowincjuszka przeobraziła się w damę

W ciągu długiego i obfitujacego w burzliwe wydarzenia życia przeszła ogromną metamorfozę: z niewykształconej prowincjuszki w rokokową salonową lalę, a następnie w żarliwą patriotkę walczącą o sprawę polską. Zasłużyła się m.in. dla Śląska – wrażenia z podróży na kurację w Cieplicach-Zdroju (obecnie dzielnica Jeleniej Góry) opisała w książe „Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816”, będącej dziś cennym źródłem informacji [3, s. 123]. Zwracała uwagę na wszystko, co ma związek z Polską. Najwięcej czasu poświęciła na zwiedzanie Wrocławia, którego zabytki z epoki piastowskiej ogladała z zachwytem i zarazem z żalem, wspominając, że „… był czas, kiedy to wszystko należało do Polski, długo tu rządzili Piastowie…” [1, s. 8]. Mimo swych 70 lat zachowała trzeźwość umysłu, wielką żywotnośc, była ciekawa świata. Jej opisy Śląska są barwne, nie pozbawione humoru, a nawet złożliwości – dotyczą spotykanych podczas podróży miejsc i ludzi. Odwiedzała okoliczną arystokrację, podziwiała przyrodę, zwracała uwagę nawet na przemysł.

Słynna Świątynia Sybilli

W Puławach Izabela Czartoryska ukształtowała ogród o charakterze romantyczno-krajobrazowym [2, s. 3], który stał się na ziemiach polskich wzorcowym założeniem typu krajobrazowego [4, s. 184]. Potraktowała go jako wspaniałą oprawą dla wznosionych wówczas budowli. Była to m.in. słynna Świątynia Sybilli, pod względem ideowym pełniącą rolę świątyni pamięci o wielkich Polakach – wzniesiona została jako znak nadziei na ocalenie narodu polskiego z carskiej niewoli [2, s. 3].

Puławy – polskie Ateny

Goszczono wówczas w Puławach największych polskich uczonych i artystów, m.in. Franciszka Karpińskiego, Piotra Norblina i Zygmunta Vogela. Tak zyskały miano polskich Aten, a puławski dwór Czartoryskich – kolebki polskości. Kresem świetności Puław stała się klęska powstania listopadowego [2, s. 2-3]. Dobra puławskie zostały skonfiskowane przez władze czarskie, a Czartoryscy zmuszeni do emigracji [4, s. 185].

Główną siedzibą Czartoryskich stał się na dziesiątki lat Hotel Lambert w Paryżu, a w kraju – pałac w Sieniawie na Podkarpaciu. Do Sieniawy trafiły słynne zbiory księżnej Izabeli (potem przeniesiono je do Hotelu Lambert), tutaj powstała nekropolia rodowa (krypta pod kościołem z osobnym wejściem) i pod koniec XIX w. ordynacja rodowa [4, s. 183, 185].

Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów

Park Izabeli Czartoryskiej w Sieniawie nie dorównywał wprawdzie urodą parkowi w Puławach, jednak odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu założeń ogrodowych na ziemi przemyskiej. Księżna Izabela była w tym zakresie – jako autorka dzieła „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów wydanego w 1805 r. we Wrocławiu – niekwestionowanym autorytetem [4, s. 185].

Księżna Izabela z Flemingów Czartoryska spoczęła w krypcie rodowej w Sieniawie, jako jedna z 22 osób z tej rodziny [4, s. 185].

Kluczem do krypty dysponuje proboszcz i obsługa pałacu w Sieniawie, mieszczącego dziś hotel. Portret księżnej Izabeli wisi w pałacu na poczesnym miejscu w sali balowej.

Literatura:

[1] Izabela Czartoryska: Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816. Z francuskiego przełożyła oraz wstępem i przypisami opatrzyła Jadwiga Bujańska, Zakład Narodowy iminia Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków 1968.

[2] Puławy i okolice. Urokliwa kraina nad Wisłą, wydano na zlecenie Urzędu Miasta Puławy, Zamość 2009.

[3] Małgorzata Ploch, Piotr Napierała: Parki romantyczne Kotliny Jeleniogórskiej, Fundacja Doliny Pałaców i Ogrodów Kotliny Jeleniogórskiej, Wrocław 2011.

[4] Bożena Figieła: Karpacki szlak ogrodów i domów historycznych. Przewodnik turystyczny, Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, Rzeszów 2015.

Na zdjęciu: sala balowa w pałacu w Sieniawie na Podkarpaciu. Na portrecie pierwszym od lewej – księżna Izabela Czartoryska.

Tekst i fot. Marek Perzyński ©®

wszelkie prawa zastrzeżone