Encyklopedia Dolnoślązaka (37): Kościół pw. św. Marcina w Jaworze

Kościół pw. św. Marcina w Jaworze – świątynia o unikatowym oryginalnym średniowiecznym wystroju rzeźbiarskim, wzniesiona z fundacji książęcej, jedna z najstarszych na Śląsku, świadcząca o dawnej świetności politycznej i gospodarczej Jawora. W okresie kontrreformacji stała się ważnym punktem ideowego odniesienia społeczności katolickiej – przy pomocy języka sztuki = względem zbudowanego przez protestantów w Jaworze protestanckiego Kościoła Pokoju.

Kościół pw. św. Marcina wzniesiony został w latach 1330-1370 z fundacji księcia piastowskiego Henryka jako świątynia parafialna [1, s. 22], będąca niezbędnym czynnikiem właściwego funkcjonowania ówczesnej społeczności miejskiej. Jest to obiekt wczesnogotycki, ale o jeszcze starszym rodowodzie – wzmiankowany był już w 1242 r. [2, s. 344]. Jest najstarszym kościołem w Jaworze. Zbudowany został przez muratorów sprowadzonych specjalnie z Czech. Należy do grupy rzadkich na Śląsku kościołów typu trzynawowego halowego. Jego monumentalna bryła – ulegająca przeobrażeniom aż do poł. XVII w – stanowiła długie lata dominantę panoramy Jawora [1, s. 22]. Góruje nad nim – od zachodu – jedna kwadratowa wieża. Planowano dwie, lecz druga zawaliła się w 1533 r. Istniejącą ukończono w latach 1534-1536 [2, s. 344].

O statusie jaworskiej fary, wyrafinowanym guście artystycznym książęcego mecenasa i kontynuatorów jego dzieła świadczy jej wystrój. Do dziś zachowało się kilkadziesiąt wykonanych z piaskowca wsporników i zworników we wnętrzu, do którego wejście prowadzi przez trzy portale. Główny – od zachodu – z tympanonem maswerkowym otoczonym bordiurą z postaciami – datowany jest na XIV w. Drugi – od południa – również gotycki, dostępny był jedynie członkom Rady Miejskiej Jawora, która – jako patron tutejszego kościoła – udawała się tędy do ław kolatorskich. W tympanonie umieszczono wizerunek patrona jaworskiej fary, św. Marcina [1, s. 22]. Siedząc na koniu, ucina połę swego płaszcza dla biedaka [2, s. 344]. Trzeci portal, renesansowy (ok. 1615 r.), o bogatej ornamentyce, flankują okazałe kolumny, w zwieńczeniu których umieszczono łaciński napis – w tłumaczeniu: „Oto Brama Pańskiej Sprawiedliwości Dostępna Wchodzącym” [1, s. 22].

W okresie kontrreformacji kościół pw. św. Marcina zbarokizowano. Ołtarz główny, ołtarze boczne, figury przyścienne, ambona, monumentalne obrazy i organy zaczęły grać w wielkim, typowym dla baroku, spektaklu Theatrum sacrum, tworząc jednolity obraz podporządkowany jednej nadrzędnej idei. Wyreżyserowany został przez Kaspra Karola Franciszka Scribaniego, który objął funkcję katolickiego proboszcza w Jaworze w 1688 r. W pocz. XVIII w. rozmieścił w różnych punktach miasta kamienne pomniki i kolumny z figurami Maryi i świętych, wzmacniając tym siłę oddziaływania programu ideowego kościoła pw. św. Marcina. Figury i kolumny te przywracały Jaworowi – jak to określa Anna Grynszpan z miejscowego muzeum – „charakter miasta katolickiego utracony w czasie protestantyzmu” [1, s. 22], gdy w rękach protestantów znajdował się też kościół św. Marcina (lata 1526-1650) [2, s. 344]. Na placu kościelnym stoi jeden z takich pomników, przedstawiający św. Judę Tadeusza (1726 r.), przeniesiony w 1873 r. z południowo-wschodniej części Rynku [1, s. 22].

O wyjątkowej klasie barokowego wyposażenia jaworskiej fary świadczy m.in. ołtarz boczny z obrazami Matki Bożej i Trójcy Świętej pędzla Michaela Leopolda Willmanna [2, s. 344], zwanego śląskim Rembrandtem.

Literatura:

[1] Anna Grynszpan (red.): Jawor. Dzieje i zabytki, Muzem Regionalna w Jaworze, Jawor 2007.

[2] Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, praca zbiorowa, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2006.

Marek Perzyński ©®

wszelkie prawa zastrzeżone