Encyklopedia Dolnoślązaka (34): Eksploatacja minerałów i górnictwo po śląskiej stronie Karkonoszy

Eksploatacja minerałów i górnictwo po śląskiej stronie Karkonoszy – istotny aspekt dziedzictwa gospodarczego i kulturowego regionu, zapisany w krajobrazie poprzez wciąż czytelne ślady sztolni, hałd, dróg, osad górniczych, zabudowania hut i zamki, które strzegły dróg handlowych, porządku prawnego i granicy.

Złoto

Kwarc z karkonoskich minerałów wykorzystywano już w epoce kamienia, ale do X-XI w. eksploatacja zasobów w tym rejonie miała charakter incydentalny i wiązała się głównie z poszukiwaniami złota i kamieni szlachetnych. W wiekach IV-III wieku p.n.e. działali tutaj Celtowie, z kolei we wczesnym średniowieczu zaś (XII-XIII w.) górnicy walońscy i ich naśladowcy. Przypuszcza się, że w latach 1175-1492 pozyskano w rejonie Karkonoszy ok. 3 ton złota, głównie ze złóż aluwialnych [1, s. 13].

Górnictwo w Kowarach

Nowy impuls przyniosło odkrycie w 1. poł. XII w. złóż żelaza na górze Rudnik koło Kowar. Na szerzej zakrojoną działalność górniczą po śląskiej stronie Karkonoszy trzeba było poczekać do pocz. XIV w. Wydobycie trwało kilka wieków, stając się jedną z podstawowych gałęzi lokalnej gospodarki. Prace poszukiwawcze sięgały północnych stoków najwyższej góry Karkonoszy, Śnieżki. Koncentrowały się jednak głównie w obrębie północno-wschodniej i wschodniej okrywy masywu Karkonoszy w pasie od Radomierza przez Miedziankę, Ciechanowice, Wieściszowice, Czarnów po Kowary, Podgórze i Karpacz. Pozyskiwano głównie rudy żelaza, ołowiu, srebra, złota, miedzi, arsenu, antymonu i kobaltu – twierdzą Roksana Knapik, Roman Rybski i Adam Szuszkiewicz w opracowaniu „Minerały polskich Karkonoszy” (Jelenia Góra 2015). Złoża były często niewielkie, dlatego wydobycie miało charakter epizodyczny. Najbardziej zasobne złoża znajdowały się w rejonach Miedzianki, Ciechanowic, Czarnowa i Kowar [1, s. 13].

Ożywienie górnictwa w rejonie Karkonoszy przyniosła 2. poł. XVIII w., ale było chwilowe. Wyczerpywanie się złóż i nieopłacalności dalszego wydobycia spowodowały, że działalność górnicza pod koniec XIX w. zaczęła wygasać [1, s. 14], ale do końca nie ustała.

Rudy uranu

Nowy rozdział w dziejach górnictwa w rejonie Karkonoszy – związany z eksploatacją rud uranu – rozpoczął się wkrótce po zakończeniu II wojny światowej. O występowaniu minerałów uranu na obszarze Karkonoszy wiedziano już wcześniej. W kopalni żelaza „Wolność” w Kowarach wydobywano rudę radu. Eksploatacja była intensywna, zorientowana na potrzeby produkcji broni jądrowej w okresie wojennym przez przemysł III Rzeszy. Na dużą skalę badania dokumentujące mineralizację uranową przeprowadzono na tym obszarze jednak dopiero po II wojnie światowej. Prace rozpoznawcze i próbną eksploatację przeprowadzono m.in. w rejonie Miedzianki koło Janowic Wielkich. Przedmiotem wielkiej eksploatacji (lata 1950-1968) był jednak tylko obszar Kowar w górnej części tego miasta – na Podgórzu. Przeróbkę wcześniej wydobytego materiału prowadzono do 1973 r. [1, s. 14].

Po eksploatacji rud uranowych pozostały m.in. liczne hałdy w rejonie Podgórza, osiedle górnicze w Kowarach z pomnikami dwóch fedrujących górników przed dawnym górniczym domem kultury i tylko kilka domów po ślicznym urokliwym górskim miasteczku Miedziance, które w wyniku szkód górniczych zapadło się pod ziemię.

Huty, nisze i sztuczne groty

Bogactwo mineralogiczne Karkonoszy wpłynęło m.in. na rozwój szklarstwa, którego początki w rejonie rzeki Kamiennej (okolice m.in. Szklarskiej Poręby i Piechowic) sięgają co najmniej XIV w. Produkcję szklarską i ceramiczną umożliwiły lokalne złoża kwarcu i skalenia z pegmatytów i pozyskiwane z żył hydrotermalnych. W efekcie wydobycia pozostały wykute w centralnych miejscach pegmatytów nisze i sztuczne groty, niekiedy sięgające 10 m średnicy. Huta „Julia” (przedwojenna „Józefina”) w Szklarskiej Porębie – najdłużej działająca huta szkła w Karkonoszach – powstała w 1842 r. i działała do lat 90. XX w., gdy upadła w wyniku działań tzw. reformy Balcerowicza [1, s. 14-15]. Jedyna przemysłowa huta szkła po polskiej stronie obszaru kulturowego Karkonoszy – również o przedwojennym rodowodzie – przetrwała w Piechowicach.  

Literatura:

[1] Roksana Knapik, Roman Rybski i Adam Szuszkiewicz, Minerały polskich Karkonoszy, Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Góra 2015.

Marek Perzyński

wszelkie prawa zastrzeżone